Polska i Ukraina to dwa sąsiadujące ze sobą kraje, których historia przez wieki splatała się w różnorodny sposób – poprzez polityczne unie, migracje, wspólne konflikty i współpracę gospodarczą. Te intensywne kontakty doprowadziły do wzajemnego przenikania kultur, co widoczne jest szczególnie w języku, tradycjach i folklorze. Jednym z najciekawszych przejawów tego zjawiska są przysłowia – krótkie, często metaforyczne sentencje, które odzwierciedlają mądrość ludową, doświadczenia historyczne oraz mentalność narodową. W niniejszej pracy przyjrzymy się podobieństwom i różnicom między polskimi a ukraińskimi przysłowiami, ukazując, jak silnie kultura obu narodów oddziaływała na siebie przez wieki.

Przysłowia jako odzwierciedlenie wspólnych doświadczeń historycznych

Polska i Ukraina przez długi czas znajdowały się w obrębie tych samych organizmów politycznych, takich jak Rzeczpospolita Obojga Narodów a potem Imperium Rosyjskie i Cesarstwo Austro-Węgierskie. Polacy i Ukraińcy dzielili podobne problemy, np. najazdy tatarskie, konflikty wewnętrzne, trudne warunki życia na wsi. Te doświadczenia znalazły odbicie w przysłowiach, które często dotyczą pracy, sprawiedliwości czy stosunku do władzy.

Na przykład zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie funkcjonuje przysłowie “Bez pracy nie ma kołaczy” (ukr. “Без праці нема й печі”), które podkreśla znaczenie wysiłku w osiąganiu sukcesu. Jest to dowód na wspólne rolnicze korzenie obu narodów oraz podobne podejście do etosu pracy.

Innym przykładem jest przysłowie “Gdzie dwóch się bije, tam trzeci korzysta” (ukr. “Де два козаки сваряться, там третій користає”), które odnosi się do sytuacji konfliktowych i wskazuje, że niezgoda między ludźmi może być wykorzystana przez osoby trzecie. W kontekście historycznym przysłowie to nabiera szczególnego znaczenia, zwłaszcza w odniesieniu do ingerencji obcych mocarstw w sprawy Polski i Ukrainy.

Motywy przyrody – wspólne dziedzictwo kulturowe

Zarówno polska, jak i ukraińska kultura ludowa obfitują w odniesienia do przyrody. Dzieje się tak, ponieważ przez wieki obie społeczności były silnie związane z rolnictwem, hodowlą i rytmem natury.

Przykładem takiego podobieństwa jest przysłowie “Nie wszystko złoto, co się świeci” (ukr. “Не все те золото, що блищить”), które przestrzega przed ocenianiem wartości jedynie na podstawie wyglądu. Podobnie jak w Polsce, także na Ukrainie motywy złota i światła często pojawiają się w folklorze i literaturze.

Inne popularne przysłowie dotyczące natury to “Kto sieje wiatr, ten zbiera burzę” (ukr. “Що посієш, те й пожнеш”), które odnosi się do konsekwencji naszych czynów. Motyw zasiewu i zbiorów odgrywał kluczową rolę w życiu mieszkańców obu krajów, co sprawia, że przysłowia o tej tematyce były i nadal są popularne.

Humor i ironia

Humor ludowy, często nacechowany ironią i sarkazmem, to kolejny element, który łączy przysłowia polskie i ukraińskie. Obie kultury charakteryzują się specyficznym podejściem do trudnych sytuacji – zdystansowanym i pełnym mądrości życiowej.

Przykładem takiego podejścia jest przysłowie “Lepszy wróbel w garści niż gołąb na dachu” (ukr. “Краще синиця в руках, ніж журавель у небі”), które przestrzega przed gonitwą za nieosiągalnym kosztem utraty tego, co już się posiada.

Podobnie ironiczne jest przysłowie “Co wolno wojewodzie, to nie tobie, smrodzie” (ukr. “Що можна пану, те не можна Івану”), które wskazuje na nierówności społeczne i uprzywilejowanie wyższych warstw społecznych.

Elementy specyficzne dla obu kultur

Mimo wielu podobieństw, istnieją także przysłowia specyficzne dla każdej z kultur, które wynikają z odmiennych doświadczeń historycznych i mentalności. Na przykład ukraińskie przysłowie “Де козак, там і слава” (“Gdzie Kozak, tam i chwała”) odnosi się do tradycji kozackiej, która nie miała swojego odpowiednika w polskim folklorze. Z kolei polskie przysłowie “Gość w dom, Bóg w dom” podkreśla silne znaczenie gościnności, które również jest ważne w kulturze ukraińskiej, ale niekoniecznie w takiej samej formie.

Przysłowia polskie i ukraińskie są doskonałym przykładem wielowiekowego przenikania się kultur tych dwóch narodów. Wspólne motywy, podobieństwa językowe oraz zbieżność mądrości ludowej świadczą o głębokich więzach, jakie łączyły Polaków i Ukraińców na przestrzeni dziejów. Jednocześnie istnieją różnice, które podkreślają odrębność każdej z kultur, wynikającą z różnych doświadczeń historycznych i społecznych. Analiza przysłów dowodzi, że mimo burzliwej historii, Polacy i Ukraińcy mają wiele wspólnych wartości i przekonań, co stanowi fundament dla dalszego dialogu między tymi narodami.

Mariusz Patey

Bibliografia:

1. Mirosława Czetyrba-Piszczako, Ukraińskie przysłowia i porzekadła w polskim przekładzie Eneidy Iwana Kotlarewskiego, “Acta Polono-Ruthenica”, 2018. Artykuł analizuje strategie tłumaczeniowe zastosowane przy przekładzie ukraińskich przysłów na język polski w “Eneidzie” Kotlarewskiego.

2. Dobrosława Świerczyńska, Przysłowia w 12 językach, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2019. Książka prezentuje ponad 700 popularnych polskich przysłów oraz ich odpowiedników w 11 językach, w tym ukraińskim, co pozwala na porównanie i analizę podobieństw oraz różnic między nimi.

3. Marta Jaracz, Stereotyp onimiczny w przysłowiach polskich, w: M. Białoskórska, A. Belchnerowska (red.), Synchroniczne i diachroniczne aspekty badań polszczyzny, t. 2, Szczecin, 2003, s. 113–123. Artykuł omawia stereotypy związane z nazwami własnymi w polskich przysłowiach, co może być przydatne w kontekście badań nad przenikaniem się kultur polskiej i ukraińskiej.

4. Bohdan Łepki, Historia literatury ukraińskiej, Lwów, 1924. Pierwszy podręcznik literatury ukraińskiej dla Polaków, który ukazuje wzajemne wpływy literackie i kulturowe między obu narodami.

5. Henryk Barycz, Polsko-ukraińskie związki literackie, Wrocław, 1970. Publikacja analizuje literackie relacje między Polską a Ukrainą na przestrzeni wieków, w tym wpływ folkloru i przysłów na twórczość literacką.

6. Michał Łesiów, Ukraina wczoraj i dziś, Lublin, 1995. Książka przedstawia różnorodne aspekty kultury ukraińskiej, w tym język, literaturę i folklor, oraz ich związki z kulturą polską.

7. Agnieszka Matusiak, W kręgu secesji ukraińskiej, Wrocław, 2004. Publikacja omawia ukraińską secesję literacką i jej związki z kulturą polską, w tym wpływy wzajemne w zakresie języka i folkloru.

Znajdziesz nas tutaj!